Symposium "Circulaire economie in de triple helix" 24-25 januari 2018, Boxtel. Zie ook dit verslag van mede organisator Cor Konings
In fieldlab "de kleine aarde" waar het Summacollege, Helicon en St. Lucas samen werken aan onderwijs op het gebied van duurzaamheid.
In dit verslag staan 10 goede voorbeelden van duurzaamheid in het onderwijs en wat sprekers als Thomas Rau, Annemarie Rakhorst, Jan Willem van der Groep, Prof. Elphi Nelissen, studenten en vele anderen naar voren hebben gebracht.
Opening door Peter van de Wiel Wethouder gemeente Boxtel
Samen, Groen en Energiek daar streeft de gemeente Boxtel naar en niet in 2050 energieneutraal maar in 2030. Met wind, zon maar ook met het onderwijs. Boxtel moet het MBO dorp in het duurzaamheidsonderwijs worden. Via het Summa college, Helicon en St. Lucas.
Op het bedrijventerrein zit ook al een hoop Green tech. Met doet er aan de verwaarding van groene reststromen. Er zijn al filmploegen geweest uit China, Canada en Brazilie. Bij Helicon staan twee zeecontainers om ervaring op te doen met biogas. Bas Sanders werkt aan biomimicry en is een van de oprichters van Biomimicry Nederland. Via een RIF aanvraag wordt onderwijs en het bedrijfsleven verbonden.
Thomas Rau "Materials matter"
Duurzaamheid redden met ethiek? Dat gaat het niet worden in deze tijd die door grote financiële instellingen wordt aangestuurd. We proberen met duurzaamheid het systeem te optimaliseren maar het systeem in inherent fout. We moeten dat transformeren anders komen we er niet.
Dat geeft wel een super oncomfortabel gevoel.
We moeten niet doen wat mogelijk is maar wat nodig is. T.M. Rau
The real challenge is not climate change but mind change T.M. Rau
With great power comes great responsibility. Voltaire
We maken allerhande afspraken b.v. in Parijs, maar laten de luchtvaart en scheepvaart er buiten.
Het systeem is fout. Waarom? 120 jaar geleden werd de gloeilamp uitgevonden. In 1924 werd door Philips en Osram met kerst besloten dat gloeilampen niet langer dan 1000 uur mochten branden (anders werden er te weinig van verkocht).
Je koopt dus een nieuw lamp die nog net niet stuk is.
Repair shops zijn goed bedoelde initiatieven in een foute keten.
Geef me licht en niet je probleem. Zo zou je moeten denken als consument. En de stroomrekening zou naar Philips moeten gaan. Toen dat de eis was installeerde Philips lampen die 44 % minder energie verbruikten.
Geef me wasbeurten en niet je probleem.
Waarom bent u zo dom eigendom te willen hebben?
Recyclen is business ten koste van grondstoffen. 66 % komt in verbrandingsovens terecht. Dit zijn grondstoffencrematoria. En dan noemen we de stroom die daaruit wordt opgewekt nog groen ook.
Alle materialen zouden een gedocumenteerde identiteit moeten krijgen. Dan komen ze uit de anonimiteit en worden ze gezien.
We schrijven dingen op die we waardevol vinden. Als materialen waardevol zijn, moet je ze dus opschrijven (documenteren). Wat niet waardevol is schrijf je af. Maar in een gesloten systeem is alles waardevol.
Een gebouw is eigenlijk één groot grondstoffendepot. Bij het nieuwe gebouw van de Triodosbank is beschreven wat alle materialen in het gebouw waard zijn.
We zijn geen gastheer hier op aarde maar gast.
We moeten de ziel van de economie veranderen.
We moeten niet nadenken maar voordenken zodat je achteraf niet meer hoeft na te denken.
Wat zijn daarbij de huisregels:
De aarde is een gesloten systeem. We zijn te gast. Hierbij hebben we oneindige bronnen nodig.
De aarde heeft een oppervlakte van 510.100.000 km2. Meer is er niet. Het kadaster heeft elk stukje in kaart gebracht en beschrijft van wie het is. Zo zou er een madaster moeten worden gemaakt voor grondstoffen. https://www.madaster.com/nl
Hij beschrijft het allemaal in het boekje Material Matters.
Het is dood kapitaal dat gereanimeerd moet worden via de financiële markten.
We moeten geen zaken weggooien of verbranden maar doen aan
install – use – re-create
Tegenwoordig begint de overheid te ondernemen. Daar hebben we nooit om gevraagd.
Eigenlijk zou de overheid de grond onder de huizen weer terug moeten kopen. Dat geld gaat dan naar de huiseigenaar met de restrictie dat hij/zij daarvan het huis nul op de meter moet maken. Later kan de eigenaar de grond weer terug kopen als hij/zij dat wil (Dat kan makkelijk want op een gegeven moment heeft de ingreep zich weer terugverdiend).
Zo reanimeer je de grond onder de huizen.
Vroeger zat de mens in de anonimiteit. Vervolgens kwamen er mensenrechten en werd je als mens gezien. Nu zouden we ook materialen rechten moeten geven zodat ze gezien worden.
Er bestaan nu 17 sustainable development goals. Maar als je 17 bent heb je geen stemrecht, mag je geen alcohol drinken of auto rijden. Bij 18 mag dat wel. Dus voeg een 18e SDG toe “Fijn dat je er bent” en dat we allemaal metaal rijk mogen worden.
Jan Willem van der Groep. Re-inventing construction
Factor zero probeert de productiviteit in de bouwwereld te vergroten. Die sector moet een industrialisatieslag maken.
The best way to predict the future is to create it (Drucker 2016)
De bouw moet lichter en in componenten die terug te halen zijn, die biobased zijn maar niet gaan ten koste van..Losmaakbaar en met een handleiding hoe een gebouw te regenereren is.
Neem een deur van een koelkast. Luchtdicht en het licht gaat aan als je hem open doet. En best goedkoop. Een voordeur zou hetzelfde moeten zijn en die is nog veel duurder ook.
Een motor in een auto kost compleet nog maar € 600. Kijk eens wat ze voor een warmtepomp vragen. De tata is een auto die 1800 euro kost. Compleet. Waarom zijn huizen ook niet veel goedkoper?
In de landbouw is de productiviteit enorm omhoog gegaan. In de bouw niet terwijl die 40 % van de CO2 produceert. 10 % vanwege de grondstoffen en 30 % in de bouw zelf.
Nederland verbruikt 3270 PJ. Dat is 500 windmolens per gemeente en we hebben 400 gemeenten. 1 PJ = 17 windturbines of 251 km2 zonnepaneel.
We geven 13 miljard per jaar aan energiebedrijven. Dat gaat in rook op. Voor de energietransitie hebben we 300 miljard nodig.
Als je maandelijks € 150 bespaart (bij nul op de meter) is de waarde € 40.000. Nul op de meter maken kost € 60.000. Dat moet dus nog goedkoper.
In de bouw worden allemaal losse producten aangeleverd. Het zou veel meer als systeem moeten worden aangeleverd. In geautomatiseerde gevelproductie units. Drones die inmeten en men moet serieus gaan kijken naar printtechnieken en nieuwe materialen. Wie weet kunnen we algoritmen bedenken die robots aan het werk zetten om huizen te bouwen. je moet gevels voor € 600 kunnen bouwen. 
Er zijn veel te veel partijen betrokken bij de bouw.
Dan kunnen de kosten 35 % omlaag.
Je wil naar nul op de meter in 1 dag.
Maak energiemodules die buiten neergezet kunnen worden. Factor Zero is bezig ze steeds kleiner te maken. Nog maar 70x130.
Als huizen van het gas af gaan heb je ook geen schoorstenen meer nodig, eerder ventilatieroosters en wel 50 sensoren die kijken naar onderhoud/services en slim management van warmte, koude en frisse lucht in woningen.
Vakmensen blijven nodig.
Steven Jobs, Walt Disney en Henry Ford maakten niet wat de klant wil maar gewilde oplossingen van klanten. Als je de klant vroeg hoe vervoer verbeterd kan worden zouden ze vroeger hebben gezegd snellere paarden.
Prof. Elphi Nelissen
De circulaire bouweconomie betekent bouwen, gebruiken, hergebruiken van gebouwen, gebieden en infrastructuur zonder:
- natuurlijke hulpbronnen onnodig uit te putten
- de leefomgeving te vervuilen
- ecosystemen aan te tasten
op een wijze die economisch verantwoord is en bijdraagt aan welzijn van mens en dier, hier en daar, nu en later.
Binnen duurzaamheid heb je de circulaire economie en daarbinnen weer energieneutraliteit.
Tot 2030 zal 1000 miljard geïnvesteerd moeten worden in de gebouwde omgeving. Het kan en moet in een hoger tempo slimmer en op een grotere schaal.
Dat vraagt om tot 2022
2,6 miljard voor verduurzaming woningen en gebouwen
ombuigen verhuurdersheffingen naar energiebesparingsinvesteringen
1,7 miljard voor uitbreiding, benutting, vervanging infra en meer slimme mobiliteit
1,6 voor innovatiebevordering MKB en bouwsector
Per jaar moeten 100.000 woningen verduurzaamd worden.
Elk jaar 100.000 nieuwe energie neutrale woningen
Er komen 50.000 nieuwe banen op dit gebied. Hoe gaan we dat doen?
1 icoonproject per jaar
Bouwmaterialen zijn er veel en zijn zwaar maar zijn niet schaars
Er bestaan meedere cycli
Energie en water -> cyclus enkele dagen
Interieur -> 3-30 jaar
Installaties -> 15-50 jaar
Schil -> 10-100 jaar
Constructie 30-300 jaar
Grond -> oneindig
Rondleiding over fieldlab de kleine aarde
Een klein lab voor verticale landbouw.
De plek waar de kleine aarde begon. Het energiezuinige huis van Sietse Leeflang.
Workshops
Workshop 1: Karel Spee Innovaties m.b.t. zonnepanelen
Workshop 2: Jetske Thielen The natural step
Workshop 3: Hilda Wegens Biobased economy lesmodules
Workshop 4: Rob de Vrind De lesmodules van Build up Skills
Workshop 5: Jan Jongeneelen Lesmateriaal van Lucas Nülle
Team VirTue
Een team studenten van de TU Eindhoven doet dit jaar mee aan een challenge in Dubai om het duurzaamste huis aller tijden neer te zetten. Het team is druk bezig te ontwerpen en te zorgen dat alles naar Dubai verscheept kan worden.
Petra van Lange 
Dag twee werd geopend door Petra van Lange, directeur van het Summacollege. Ze gaf aan dat het Summacollege duurzaamheid en techniek belangrijk vinden en dat ze blij zijn met de samenwerking met de gemeente Boxtel. Het fieldlab vormt een uitdaging om onderwijs op het gebied van duurzaamheid in een betekenisvolle omgeving te laten plaatsvinden.
Anne-Marie Rakhorst
Er bestaan akkoorden op het gebied van
- Bouw vastgoed
- Consumptiegoederen
- De maakindustrie
- Kunststoffen grondstoffen
- Voedsel en biomassa
Er bestaat de Benjamin Barber beweging
Het Global parlement of Mayors
Human city coalition
Manilla en Jakarta zakken langzaam weg. Drinkwaterproblemen b.v. in Johannesburg, Australie en Californie.
Men probeert van koemest textiel te maken. De solar challenge trekt 2 miljoen kijkers “Let’s beat the Dutch”. Light year one = gezinsauto alleen op zonneenergie.
Wubbo Ockels zei: “10 % van het innovatiebudget zou naar de jeugd moeten gaan”
Er wordt 2300 miljard belegd. Waarom zo weinig in de toekomst? We hebben spaargeld meer dan ooit. 360 miljard in Nederland en dat tegen 0 %.
De risicobereidwilligheid is veel te laag. Zo komen we er niet.
Impact beleggen. Duurzaam beleggen. Daar moet het heen.
Banken weten te weinig en investeren dus te weinig = Kennisasymmetrie Banken zouden wijzer moeten worden.
Clean tech;
Texture Valley Hub moet multiblends gaan voorkomen. Die zijn niet te recyclen.
Verpak niet wat niet nodig is.
Harry van der Pas Rijkswaterstaat
Begin klein, markeer de grenzen van de polders met windmolens, richt een nieuw bureau op los van bestaande structuren die beklemmend werken, om de energietransitie vorm te geven. Weet: het gaat altijd anders dan je denkt. Werk samen in de realisatie. Een volk dat leeft bouwt aan haar toekomst.
Stand van zake Duurzaam MBO, Leren voor Morgen en Build up Skills
Rob de Vrind geeft aan dat het keuzedeel duurzaamheid het meest gekozen keuzedeel is in Nederland. Verschillende uitgevers hebben er lesmateriaal over gemaakt. Zie onder. 
DMBO zelf heeft ook lesmateriaal gemaakt. Dat staat op de website www.duurzaammbo.nl en is gratis te gebruiken mits je mee helpt te verbeteren. De site is al door de 500.000 bezoekers heen.
DMBO
DMBO gaat samenwerken met Katapult, het Groene brein Roots en de Groene groei. Er zijn regiogidsen aangesteld en een aanjaagteam helpt bij de organisatie van bijeenkomsten. Op het gebied van de bouw en techniek begint de aandacht toe te nemen. Bij fashion, uiterlijke verzorging, toerisme, horeca, marketing, business, de zorg, sport e.a. kan de aandacht nog beter. Daar is nog een weg te gaan. 
Leren voor morgen
Leren voor morgen is de nieuwe coöperatie voor onderwijs op duurzaamheidsgebied in Nederland. Van peuter tot postdoc en van formeel to informeel leren. In de coöperatie zitten o.a. het groene brein, duurzame pabo, DMBO, de groene groei, het groene brein roots, katapult, SME, IVN, Greenpeace, de Urgenda, Naturalis, De cooperatieve samenleving, St. Iona, NIVOZ, Studenten voor Morgen het groene bureau en IkcircuLEER.
De coöperatie gaat het aanspreekpunt worden voor de overheid, het bedrijfsleven en het onderwijs.
Buid up skills
het is een project dat ervoor moet zorgen dat 70.000 mensen in de bouw leren nul op de meter te bouwen. Daarvoor worden 76 modules op een app voor je smart phone gemaakt. Je kan de zelfstudiemodules zelfstandig doorlopen om de basiskennis op de gebieden op te doen. Daarna is het raadzaam die kennis in een praktijkcursus verder uit te diepen.
Studenten aan het woord
Het Summacollege heeft met studenten in China een enorm ijssculptuur gemaakt. Gravin van Turnhout
en Bart Rodrigues de Miranda vertelden erover.
Lars Beusekom van het Koning Willem I College vertelde over zijn avonturen in Singapore en ervaringen
bij de bouw van een innovatief nul op de meter huis als stage bij Spark. 
Lisanne Falcus van Helicon college vertelt over haar onderzoek naar biogasproductie uit afvalmateriaal.
In een test facility van 5000 liter vergister.
Tien goede en leerzame voorbeelden:
1. Raymond Lahaye “Wijk van Morgen” Arcus college
Het project liep van 2009 tot 2014. HBO studenten deden het ontwerp. MBO studenten de voorbereiding en de bouw van vier gebouwen onder leiding van HBO-ers en het bedrijfsleven.
Leerlingen leerden elkaar. Ieder jaar een prijsvraag van een gebouw dat daarna ook werkelijk gebouwd werd.
2. Jaap Struis van de Spark campus
makers kunnen meer dan managers. Pomp ze vol met doen. Hij heeft een biobased brug gebouwd met HBO en MBO. Die moest in 35 dagen af zijn. Hij is neergezet met sensoren en technologie zodat men kan meten wat de brug doet bij belasting en in de tijd. In Spark werkt bouwbedrijf Heijmans samen met het onderwijs en Daan Roosegaarde op een campus te Rosmalen (bij 's-Hertogenbosch) 
3. Pim Wagemans Werkplaats de Gruyter
In de werkplaats werkt de provincie Noord-Brabant aan allerhande projecten samen met jong professionals.
Zo noemen ze de HBOers- MBOers en VMBO-ers liever. Ze hebben met wel duizend studenten gewerkt in tot nu toe al 60 projecten.
Ze werken in de Gruyterfabriek te 's-Hertogenbosch.
4. Cor Konings Fieldlab “de kleine aarde” Samen slim bouwen
Het fieldlab gaat draaien op vier pijlers. Niet alleen biobased met duurzame energie en kijkend naar de bebouwde omgeving maar ook met aandacht voor de sociale transitie. Mensen met achterstand op de arbeidsmarkt moeten ook een plek kunnen krijgen. Studenten onderhoud en verbouw zijn bezig de panden op te knappen, een adviseur maakt teeltplannen voor stadslandbouw en verticale landbouw, er is een grote kas aanwezig, er komt een biomassa centrale en men gaat werken met wind, zon en warmtepompen. Wie weet komt er ooit een warmtenet naar de wijk toe.
Men werkt samen met Maris, Heijmans, Waterschap de Dommel, Woonstichting St. Joseph, Helicon en het St. Lucas.
Men is van plan 22 appartementen te gaan bouwen waarvan één voor onderwijs blijft. Met de nieuwste technieken. Semilla regelt de afvalwaterzuivering, Den ouden kijkt naar grondstoffen bij bomen om ze meer kansen in steden te geven, en Solispan denkt mee m.b.t. zonnepanelen.
Met studenten aan de slag, cross overs creëren tussen bouw, installatietechniek, groen en de sociale sector. Het PO en VO zijn welkom en mogen er b.v. profielwerkstukken komen maken. 
5. Ries Luijsterburg Engineering for Society Summa college www.summa-engineering.nl
25 jaar geleden had men 7 klassen techniek. Vier jaar geleden nog maar 16 leerlingen. Nu weer 35. (50 was het doel) Je moet de leerlingen boeien. Bedrijven kunnen ze niet vinden. Alleen met techniek krijg je ze niet meer.
Vandaar het concept Engineering for society. 
Wonen, werken, zorg, recreatie met thema’s security, energie, zorg, evenementen en de volgende afspraken met bedrijven:
In het 3e en 4e jaar lopen de leerlingen stage en krijgen ze 130 % van het minimum loon.
Als ze naar het deeltijd HBO willen betaalt het bedrijf.
Men begint
Techniek: richt een ruimte in(een loft) (domotica, safety, fornuis ect).
-> luxe villa -> appartementencomplex
Health care: Levensloopbestendige woning -> gezondheidscentrum -> ziekenhuis
Evenementenorganisatie
De VMBOers doorlopen een programma bij de ontdekfabriek
Dan komen ze op het Summacollege voor doedagen
Men heeft samen met Philips een lesprogramma voor LED gemaakt.
Ze hebben er ook een voor domotica.
6. Paul Bekkers iXperience ROC de Leijgraaf
Bij de Leijgraaf gaat men met studenten de toekomst in met de nieuwste technologien. Zodra google lens uit kwam hebben ze meteen zo’n bril uit Amerika laten komen. Ze hebben een hoop virtual reality brillen, een groene wand en grote lasers en 3D printers.
7. Bert van Spreuwel ROC Tilburg
heeft een praktijkruimte gebouwd met alle duurzame energietechnieken. Daar kunnen studenten kennismaken met het hele spectrum.
Er is over te praten dat studenten van andere ROC’s er komen leren. Het ziet er fantastisch uit.
Testfaciliteiten
Klimaatkasten en CV ketels
Windmolen, omvomers, miniWKK
Warmtepomp
Elektrische schakelingen
Gebouwenbesturingssystemen
8. Niels Jalvink Duurzaamheidsfabriek Da Vinci college Dordrecht
|
De fabriek heeft de Europese VET provider award gewonnen.
Ze hebben een lasrobot.
Een CNC waterstraalsnijder
Een lassimulator
Een simulator van de elektromotor in een windmolen 
Ze hebben een energie transitiehuis
Ze bouwen boten met studenten. De duurzaamheidsfabriek moet zelfs gaan uitbreiden door het succes.
9. Roeland Westra Centrum Duurzaam Friese Poort
Project bedenk een brug naar de toekomst.
Ze werken er met de design thinking methode.
10. Rob de Vrind Het techniekatelier Koning Willem I College
Multidisciplinair: 5 afdelingen leveren studenten 1-2 dagen 10 weken lang. Opdrachten komen van buiten.
Het atelier is ontworpen door studenten zelf.
Ze wilden transparante overlegruimten.
Ze werken er via van Prikkel tot Pitch met allerhande opdrachtenkaarten en planborden.
Er staan enkele fraaie 3D Printers
Het hee symposium werd prachtig en vol passie gepresenteerd door Sharona Ceha van de Urgenda.